اعصاب مغزی یا جمجمه ای به انگلیسی( Cranial nerves):

قسمتی از دستگاه عصبی محیطی هستند که از هسته‌های ساقه مغز منشاء می گیرند ( به جز عصب بویایی و بینایی). تعداد اعصاب مغزی، دوازده جفت است. به غیر از اعصاب بویایی و بینایی که در حقیقت قسمتی از دستگاه عصبی مرکزی هستند، بقیه آن ها همانند اعصاب نخاعی، جزئی از دستگاه عصبی محیطی به شمارمی آیند. در ارتباط با نخاع، 31 جفت عصب نخاعی از نخاع منشعب می شوند. از تفاوت‌های مهم این دو بخش دستگاه عصبی محیطی نسبت به هم، این است که در اعصاب مغزی برخلاف اعصاب نخاعی، تقسیم پیوسته و منظمی به ریشه‌های قدامی (پیشین) و خلفی (پسین) وجودندارد^. این مسئله، بیشتر به علت تکامل و پیچیده تر بودن اعصاب مغزی در مقایسه با اعصاب نخاعی است. اعصاب مغزی، عملکرد حسی خالص یا حرکتی خالص و یا عملکرد حسی-حرکتی دارند. عصب بویایی و بینایی فقط حسی هستند، درحالی که اعصاب مغزی مربوط به حرکات چشم(زوج‌های 3،4،6)، زوج 11 و زیرزبانی(عصب دوازدهم) فقط نقش حرکتی دارند. برخی از این اعصاب، همانند زوج‌های 9،7،5 و 10 مختلط(حسی-حرکتی)هستند. عصب هشتم مغز، اساساً یک عصب حسی است که در تعادل بدن نیز نقش دارد.

تعداد اعصاب مغزی دوازده جفت است که به ترتیب عبارتنداز:

1-عصب بویایی (Olfactory nerve)

2- عصب بینایی(Optic nerve)

3- عصب حرکتی چشمی(Oculomotor nerve)

4- عصب قرقره ای(Trochlear nerve)

5- عصب سه شاخه(Trigeminal nerve)

6- عصب اشتقاقی(Abducens nerve)

7- عصب چهره ای(Facial nerve)

8- عصب دهلیزی هلزونی(Vestibulocochlear nerve)

9- عصب زبانی حلقی(Glossopharyngeal nerve)

10- عصب واگ(Vagus nerve)

11- عصب فرعی(Accessory nerve)

12- عصب زیرزبانی(Hypoglossal nerve)

عصب بویایی (زوج یکم) و بینایی (زوج دوم) فاقد هسته هستند، درحالی که بقیه اعصاب مغزی دارای یک یا چند هسته می باشند.

 عصب بویایی (Olfactory nerve)

به نام زوج یکم شناخته می‌شود و همانند عصب بینایی فاقد هسته است. اطلاعات بویایی برخلاف پیام های سایر حواس، از هسته‌های تالاموس عبور نمی‌کنند. مسیر بویایی به قشر مغزیک طرفه است و هم چنین برخلاف بسیاری از راه های حسی دیگر که به طرف قشر مغز می روند، تقاطع نمی‌کنند. عصب بویایی، بسیار کوتاه است.

عصب بویایی جزیی از دستگاه بویایی می باشد که این دستگاه از قسمت های زیر تشکیل شده است:

اپی تلیوم بویایی.گیرنده‌های بویایی در این قسمت قرارمی گیرند. سلول های گیرنده‌های بویایی، فیبرهای عصب بویاییرا می سازند. این نورون ها، دوقطبی هستند و آکسون آن ها ازطریق استخوان اتمویید وارد جمجمه می شود و در نهایت به پیاز بویایی ختم می شوند.

• پیاز بویایی.
• مسیر بویایی که شامل راه بویایی و نوار بویایی است.
• نواحی قشری بویایی در نیمکره‌های مغزی.

 عصب بینایی (Optic nerve)

زوج دوم مربوط به عصب بینایی بوده که جزئی از دستگاه بینایی است. ازنظر بافت شناسی، فیبرهای عصب بینایی از لایه هشتم شبکیه به نام لایه سلول های گانگلیونمنشاء می گیرند. آکسون سلول های گانگلیون شبکیه که در لایه نهم قرارمی گیرند، عصب بینایی را می سازند. ازنظر رویان شناسی، شبکیه یک برآمدگی از مغز پیشین (قدامی) و عصب بینایی، ماده سفید مغز پیشین است^.هر عصب بینایی، در حدود یک میلیون آکسون از نوع سلولهای گانگلیون شبکیه را انتقال می دهد. بسیاری از سلول های عصب بینایی در ناحیه کیاسمای بیناییتقاطع می کنند و به طرف مقابل می روند و در طرف مقابل، راه بیناییرا ایجادمی کنند. البته بسیاری دیگر از آکسون ها بدون تقاطع، در راه بینایی همان طرف سیرمی کنند. بعد از راه بینایی، حدود 90% فیبرهای عصب بینایی به هسته زانویی خارجیتالاموس وارد می شوند و بقیه به کالیکولوس فوقانیبرجستگی فوقانی) و هسته پره تکتالمغز میانی می روند.

فیبرهایی که وارد هسته زانویی خارجی تالاموس می شوند، در تالاموس با نورون های مربوطه سیناپس می دهند و ازطریق تشعشع بیناییبه "قشر بینایی اولیه" در لوب پس سری(Occipital lobe) می روند که ناحیه 17 برودمن نامیده می شود. "قشر بینایی ارتباطی" نیز در دستگاه بینایی نقش دارد و ناحیه 18 و 19 برودمن را شامل می شود. فیبرهای "قشر بینایی ارتباطی" به برجستگی فوقانی(کالیکولوس فوقانی) می روند که می تواند به هسته‌های اعصاب مغزی 4،3 و 6 از طریق برجستگی فوقانی جهت عمل عضلات چشم اثر گذارد. این مسیر(ارتباط قشر بینایی ارتباطی با برجستگی فوقانی)در تنگ کردن مردمک به هنگام نگاه کردن به یک شیء از نزدیک (بدون رفلکس نوری مردمکی) نیز شرکت می کند.

فیبرهایی از عصب بینایی که وارد دو برجستگی فوقانی از برجستگی‌های چهار گانه مغز میانی می شوند، بیشتر جهت چرخش چشم ها، سر و تنه نقش دارند. فیبرهایی که به هسته پره تکتال در مغز میانی می روند، ازطریق هسته پاراسمپاتیکی ادینگر-وستفال باعث تنگی مردمک ها به هنگام تاباندن نور می شوند (رفلکس نوری مردمک.

 عصب حرکتی چشمی (Oculomotor nerve)

زوج سوم از اعصاب مغزی که فقط حرکتی است. این عصب به بسیاری از عضلات چشم عصب دهی می کند. رشته‌های پاراسمپاتیکی جهت تنگ کردن مردمک نیز ازطریق عصب سوم مغز انتقال می یابد. سومین عصب مغزی دو هسته در مغز میانی دارد:

• هسته حرکتی چشمی(هسته اکولوموتور) جهت عضلات چشم
• هسته ادینگر-وستفال جهت انقباض مردمک

عضلاتی که توسط زوج سوم مغزی عصب دهی می شوند:

• رکتوس فوقانی جهت حرکت کره چشم به بالا
• رکتوس تحتانی
• رکتوس داخلی جهت حرکت کره چشم به داخل
• مایل تحتانی
• بالا برنده پلک فوقانی

 عصب قرقره ای (Trochlear nerve)

زوج چهارم مغزی است که هسته آن به همین نام در مغز میانی قراردارد. این عصب، عضله مایل فوقانی مربوط به چشم را عصب رسانی می کند. وظیفه ی این عضله، چرخش کره چشم به سمت پایین و داخل است.

 عصب سه شاخه (Trigeminal nerve)

این عصب زوج پنجم مغزی است که عملکرد حسی-حرکتی دارد. نواحی پوست صورت، دندان ها، گونه، چانه، غشاهای مخاطی دهان و بینی، حس درد زبان و قسمت پیشانی توسط عصب سه شاخه عصب دهی می شوند. هسته‌های عصب سه شاخه عبارتنداز^:

• هسته حرکتی عصب پنج (در پل مغزی
• هسته حسی اصلی عصب پنج (در پل مغزی
• هسته نخاعی عصب پنج (از پیاز نخاع تا قطعه C2 نخاع) که حسی است.
• هسته مزانسفالیک عصب پنج در مغز میانی و ناحیه فوقانی پل مغزی) که در ارتباط با حس است.

آکسون های هسته حرکتی عصب پنج، به عضلات ذیل می روند که در عمل جویدن نقش دارند:

• تمپورالیس
• ماستر
• پتریگویید خارجی
• پتریگویید داخلی

 عصب اشتقاقی (Abducens nerve)

زوج ششم مغزی است که هسته ای به نام ابدوسنس یا اشتقاقی در ناحیه ی پل مغزی دارد. عضله رکتوس خارجی ازطریق آن عصب می گیرد. عمل عضله رکتوس خارجی، حرکت کره چشم به خارج است.

 عصب چهره ای (Facial nerve)

زوج هفتم را تشکیل می دهد که همانند زوج پنجم دارای شاخه‌های حسی-حرکتی است. عصب هفتم دارای چهار هسته است و نسبت به اعصاب محیطی دیگر، بیشتر درگیر می شود. آکسون‌های هسته حرکتی عصب چهره ای به عضلات صورت عصب رسانی می کنند. هسته حرکتی عصب هفتم در ناحیه پل مغزی قراردارد. عضلات دهان، بینی، پلک ها، ابروها، حرکت پوست سر و برخی از عضلات گردن توسط این عصب تغذیه می شوند. حس دو سوم پیشین زبان توسط عصب چهره ای تامین می گردد. عصب چهره ای، دارای فیبرهای پاراسمپاتیک جهت غدد اشکی، زیر فکی، زیر زبانی و مخاط بینی است.

فلج بل(Bell's palsy) که معمولاً شایع است، در آسیب های عصب هفتم ایجاد می شود. در این بیماری که به علت دیابت، تومورها و ... بروز می کند، عملکرد عضلات صورت سمت مبتلا با توجه به میزان آسیب، دچار اختلال می شود و به علت عملکرد صحیح عضلات در سمت سالم، چهره فرد نامتقارن می گردد.

 عصب دهلیزی حلزونی (Vestibulocochlear nerve)

زوج هشتم از اعصاب مغزی است که خود از دو عصب تشکیل می گردد:

• عصب شنوایی(Audiatory nerve) یا حلزونی(Cochlear)
• عصب دهلیزی(Vestibular nerve)

عصب شنوایی در هسته کوکلئار-در ساقه مغز محل پیوند پل مغز با پیاز نخاع- ختم شده و در شنیدن نقش دارد. منطقه شنوایی در لوب گیجگاهی(تمپورال) قشر مغز قراردارد. منطقه شنوایی اولیه شامل نواحی 41 و 42 برودمن است و منطقه شنوایی ارتباطی در ناحیه 22 برودمن قراردارد. عصب دهلیزی به همراه عصب شنوایی بوده و در هسته وستیبولار ختم می شود. هسته وستیبولار در محل اتصال پل مغزی و پیاز نخاع قرارمی گیرد. عصب دهلیزی در تعادل و همچنین حرکات هماهنگ چشم ها در ارتباط با حرکات سر نقش دارد. از نشانه‌های آسیب عصب دهلیزی، سرگیجه، تهوع و نیستاگموس است^.

 عصب زبانی حلقی (Glossopharyngeal nerve)

این عصب،زوج نهم از میان دوازده جفت عصب مغزی است که دارای اعمال حسی و حرکتی است. عصب نهم ازنظر حسی، یک سوم پشتی زبان، مخاط حلق، شیپور استاش، لوزه‌ها و پرده صماخ را عصب دهی می کند. فیبرهای حرکتی از این عصب مغزی به نواحی کام نرم و گلو فرستاده می شود. هسته‌های زوج نهم در پیاز نخاع قراردارند که عبارتنداز:

• هسته راه منزوی(جهت حس چشایی و عمومی
• هسته آمبیگوس
• هسته سالیواتوری تحتانی

عصب زبانی حلقی همانند عصب حرکتی چشمی(زوج سوم)، عصب چهره ای (زوج هفتم) و زوج دهم (عصب واگ) حاوی فیبرهای پاراسمپاتیک است. فیبرهای پاراسمپاتیک زوج نهم به غده بناگوشیمی روند.

 عصب واگ (Vagus nerve)

دهمین زوج مغزی است که دارای فیبرهای حسی و حرکتی است. حدود ۷۵% فیبرهای پاراسمپاتیک، ازطریق عصب واگ انتقال می‌یابد. هسته‌های عصب واگ که در پیاز نخاع قراردارند عبارتنداز:

• هسته آمبیگوس
• هسته راه منزوی(جهت چشایی سطح اپیگلوت و حس عمومی
• هسته خلفی واگ

بیشتر فیبرهای عصب واگ مربوط به فیبرهای آوران احشایی است. این فیبرها از نواحی دستگاه تنفس، گوارش و قوس آئورت می‌باشد که وارد هسته راه منزوی(هسته منزوی)می‌شوند. فیبرهای حرکتی عصب دهم، از هسته آمبیگوس منشاء می‌گیرد و به عضلات داخلی حنجره، حلق، قسمت فوقانی مری، عضله بالا برندهٔ کام و یک عضله خارجی حنجره بنام کریکوتیرویید می‌روند. تنظیم کشش تارهای صوتی مربوط به زوج دهم است، بنابراین در ضایعات آن ممکن است خشونت صدابروز کند^. فیبرهای پاراسمپاتیک (جزء پیش عقده‌ای) عصب واگ، به قلب، قفسه سینه و دستگاه گوارش می‌روند.

 عصب فرعی (Accessory nerve)

زوج یازدهم مغزی که فقط حرکتی است و شامل دو قسمت می باشد:

• بخش مغزی به نام عصب فرعی جمجمه ای(Cranial accessory nerve)
• بخش نخاعی به نام عصب فرعی نخاعی(Spinal accessory nerve)

عصب فرعی جمجمه ای از هسته آمبیگوس در پیاز نخاع منشاء می گیرد و ازطریق عصب واگ به عضلات داخلی حنجره و کام نرم می رود. عصب فرعی نخاعی از شاخ پیشین پنج قطعه(سگمان)فوقانی(C1-C5) نخاع، منشاء می گیرد و عضلات جناغی-چنبری-پستانیو ذوزنقه ایرا عصب دهی می کند. اگرچه اعصاب فرعی نخاعی و جمجمه ای در یک سانتیمتر اول، غلاف سخت شامه ای مشترکی دارند ولی هیچ گونه رشته ای بین آن دو مبادله نمی‌شود^.

 عصب زیر زبانی (Hypoglossal nerve)

این عصب، زوج دوازده مغزی است که فقط عملکرد حرکتی دارد. عصب زیرزبانی از هسته هیپوگلوسال در پیاز نخاع مبدا می گیرد و عضلات داخلی و خارجی زبان را عصب رسانی می کند^.